W lipcu i sierpniu 1915 r. przypadło największe natężenie walk na Mazowszu północno-wschodnim, w których poległy tysiące żołnierzy. Z okazji 100. rocznicy tych wydarzeń prezentujemy drugą odsłonę naszej wystawy. Wzbogacono ją o nadesłane przez Państwa opisy cmentarzy oraz ich fotografie. W nowo dodanej części IV, dzieki uprzejmości Pana Pawła Ajdackiego, zamieściliśmy pocztówki i zdjęcia cmentarzy z I wojny światowej z różnych pól bitewnych wykonane niedługo po założeniu cmentarzy wojennych. Choć w niewielkim tylko stopniu dotyczą one północno-wschodniego Mazowsza, pozwalają na wyobrażenie sobie, jak mogły początkowo wyglądać i te mazowieckie, zapomniane i po części zrujnowane nekropolie.


Wystawa zorganizowana przez Oddział w Pułtusku Archiwum Państwowego w Warszawie oraz:
Urząd Gminy Baranowo, Urząd Gminy Brok, Urząd Miasta Chorzele, Urząd Gminy Czarnia, Urząd Gminy Dąbrówka, Urząd Gminy Goworowo, Urząd Gminy Gzy, Urząd Gminy Jednorożec, Urząd Gminy Kadzidło, Urząd Gminy Karniewo, Urząd Gminy Klembów, Urząd Gminy Krzynowłoga Mała, Urząd Gminy Lelis, Urząd Gminy Łyse, Urząd Gminy Małkinia Górna, Urząd Gminy Młynarze, Urząd Miasta Nasielsk, Urząd Gminy Obryte, Urząd Gminy Olszewo-Borki, Urząd Miasta Ostrołęka, Urząd Miasta Ostrów Mazowiecka, Urząd Gminy Ostrów Mazowiecka, Urząd Gminy Płoniawy-Bramura, Urząd Gminy Pokrzywnica, Urząd Gminy Przasnysz, Urząd Miasta Pułtusk, Urząd Gminy Różan, Urząd Gminy Rząśnik, Urząd Gminy Rzekuń, Urząd Gminy Sypniewo, Urząd Gminy Szelków, Urząd Gminy Wąsewo, Urząd Gminy Winnica, Urząd Miasta Wyszków, Urząd Gminy Zatory.

Organizatorzy składają również serdeczne podziękowania wszystkim, którzy przyczynili się do powstania niniejszej wystawy, szczególnie zaś Pani Małgorzacie Ślesik-Nasiadko, dyrektor Miejsko-Gminnej Biblioteki Publicznej im. C. K. Norwida w Wyszkowie, Panu Sławomirowi Pierzynowskiemu, dyrektorowi Gminnej Biblioteki Publicznej w Rząśniku, Panu Wojciechowi Łukaszewskiemu, dyrektorowi Gminnej Biblioteki Publicznej w Jednorożcu, Panu Pawłowi Ajdackiemu, prezesowi otwockiego Oddziału PTTK oraz innym osobom, które wolały pozostać anonimowe (zwłaszcza Państwu: pezet49, jagus1402)


WSTĘP

Jednym z niewielu śladów materialnych I wojny światowej na północno-wschodnim Mazowszu są cmentarze wojenne, na których spoczywa prawdopodobnie ponad 100 tys. żołnierzy. W świadomości społecznej były one, a często są jeszcze, odbierane jako miejsca pochówku obcych – żołnierzy armii zaborczych: Niemców i Rosjan. Tymczasem w szeregach armii niemieckiej, rosyjskiej i austro-węgierskiej walczyło również pod przymusem wielu Polaków i żołnierzy innych narodowości. Według szacunków historyków w bitwach Wielkiej Wojny poległo 385-530 tys. żołnierzy narodowości polskiej. Wielu z nich pogrzebano wśród mazowieckich pól i lasów, o czym świadczą zachowane jeszcze na niektórych nekropoliach tablice nagrobne. Aczkolwiek w ostatnich latach wiele gmin podjęło działania w celu upamiętnienia miejsc pochówku z czasów I wojny światowej, nadal jednak wiele jest mogił i cmentarzy zniszczonych i zapomnianych, o których wiedzą jedynie starsi mieszkańcy pobliskich wiosek.

Dostępna w Internecie baza cmentarzy prowadzona przez Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa (www.radaopwim.gov.pl) wciąż jest w fazie tworzenia i nie zawiera kompletnej listy cmentarzy, z kolei publikacje i wykazy wydane drukiem lub też opublikowane w Internecie (zob. niżej), choć bardzo cenne, z reguły pomijają część nekropolii lub też ograniczają się do stosunkowo niewielkiego obszaru. Stąd też w celu uczczenia żołnierzy-ofiar Wielkiej Wojny i zachowania (a czasem przywrócenia) pamięci o miejscach ich wiecznego spoczynku Oddział w Pułtusku Archiwum Państwowego w Warszawie wystąpił do urzędów miast i gmin z terenu swego działania, ustawowo powołanych do opieki nad grobami wojennymi, z propozycją zorganizowania wystawy internetowej, przedstawiającej fotografie i krótkie opisy cmentarzy z I wojny światowej. Większość samorządów chętnie włączyła się do projektu, nadsyłając informacje i zdjęcia nekropolii bądź też informując o ich braku na swym terenie. Do inicjatywy przyłączyły się także inne instytucje oraz osoby prywatne.

Efektem tej współpracy jest prezentowana poniżej wystawa.

Lokalizację cmentarzy ustalono i opisy cmentarzy sporządzono na podstawie: informacji nadesłanych z urzędów miast i gmin, publikacji: Pawła Ajdackiego, Szlakiem wielkiej Wojny na Mazowszu. Cmentarze wojenne z lat 1914-1920. Tannenberg – Denkmal, Otwock 2014,  Mirosława Powierzy, Cmentarze wojenne z czasów I wojny światowej na terenie Puszczy Białej, Wyszków 2007, Marka Kowalika, Zabytki sepulkralne na terenie województwa ostrołęckiego, Ostrołęka 1988, Wioletty Mosakowskiej, Zabytkowe cmentarze i mogiły w Polsce. Województwo ostrołęckie, Warszawa 1992 oraz stron internetowych prowadzonych przez miłośników historii i turystyki (www.dobroni.pl – artykuły Mariusza Maciaszczyka na temat cmentarzy w pow. przasnyskim, www.wojennecmentarze.republika.pl www.rowerowaostroleka.pl). informacji z Ogólnopolskiej Komputerowej Bazy Grobów Wojennych (www.radaopwim.gov.pl), www.polegli.forgen.pl Tam znaleźć można dodatkowe informacje na temat cmentarzy.